Spotkanie ekspertów projektowych online w dniu 4 grudnia 2017 roku skupiło się w dużej mierze wokół tematów związanych z podsumowywaniem I tury badań przeprowadzonych w szkołach, realizowanych aktualnie w ramach projektu działań. Kontynuowane były też zagadnienia związane z praktyczną stroną finansowania działań związanych z profilaktyką zarówno na poziomie samorządów gminnych, jak i na poziomie województw. Ponadto, podczas panelu, omówiono zagadnienia związane z poznawczymi uwarunkowaniami zachowań problemowych młodzieży, jako kolejnym ważnym aspektem w procesie tworzenia rekomendacji do realizacji diagnozy. Eksperci wewnętrzni oraz zaproszeni goście zajęli się też tematem profilaktyki, jako dziedziny naukowej i praktycznej, gdzie kontynuowano podsumowywanie aktualnego stanu profilaktyki w Polsce.
Rekomendacje
W wyniku dyskusji ekspertów oraz na podstawie opracowanych przez nich materiałów sformułowano wnioski i rekomendacje etapowe dotyczące projektowanej diagnozy sytuacji profilaktyki w szkołach.
- W diagnozie służącej tworzeniu programów profilaktycznych należy uwzględniać czynniki ryzyka czynników o charakterze osobowościowym i poznawczym: impulsywność, poszukiwanie wrażeń; nieumiejętność odraczania nagrody; tendencja do ryzyka.
- W zestawie narzędzi badawczych dotyczących profilaktyki należy uwzględniać krótkie eksperymenty poznawcze (np. Baloon Analogue Risk Task).
- Uwzględnienie w programach profilaktycznych działań zorientowanych na wzmacnianie kontroli zachowania, sumienności i umiejętności planowania może zwiększyć ich skuteczność - jednym z zaleceń dotyczących obszarów działań profilaktycznych wg National Institute on Drug Abuse (USA) jest kształtowanie samokontroli.
- Rola impulsywności w podejmowaniu zachowań problemowych zależy od kontekstu społeczno-emocjonalnego danej sytuacji. Rozwój umiejętności społecznych i kontroli emocji sprzyja radzeniu sobie w sytuacjach trudnych.
- Aktualnie widoczny jest znaczący postęp w zakresie profilaktyki zachowań ryzykownych młodzieży, zwłaszcza w zakresie: wykorzystania przy opracowywaniu programów wiedzy teoretycznej i empirycznej z takich dziedzin jak epidemiologia, psychologia, socjologia, etnografia, czy medycyna oraz gromadzenia dowodów naukowych świadczących o skuteczności programów. W związku z tym konieczne jest przystosowanie się do tych zmian zarówno przez osoby zajmujące się badaniami naukowymi i przygotowywaniem programów profilaktycznych, jak również przez osoby zajmujące się praktyką, aby profilaktycy nie stosowali nieskutecznych lub niesprawdzonych programów profilaktycznych, które nie opierają się na żadnych podstawach naukowych.
- Dla zwiększenia skuteczności profilaktyki uzależnień i zaburzeń zachowania w szkołach konieczny jest rozwój profilaktyki opartej na dowodach naukowych – więcej badań, rozwój kompetencji osób zajmujących się profilaktyką – profesjonalizacja profilaktyki jako dziedziny wiedzy naukowej.
- Aby zwiększyć skuteczność profilaktyki uzależnień i zaburzeń zachowania w Polskich szkołach należy oprzeć wszelkie działania na idei EBP – profilaktyce opartej na dowodach naukowych, czyli wyeliminować za szkół działania nieskuteczne i o nieznanych efektach (z wyjątkiem programów opracowanych z wykorzystaniem aktualnie najlepszej wiedzy naukowej będących w trakcie badań ewaluacyjnych), wprowadzić obowiązkowe szkolenia i certyfikaty dla osób prowadzących w szkołach zajęcia profilaktyczne, na jak najszerszą skalę realizować programy oparte na dowodach naukowych (EBP).
- Profilaktyka, jako dziedzina naukowa powinna łączyć badania naukowe i praktykę. Cykl badań i działań w profilaktyce w takim podejściu zawiera: badanie predyktorów zachowań ryzykownych, opracowanie programu profilaktycznego, ocenę skuteczności programów, ocenę efektywności programów oraz rozwój ogólnej wiedzy o profilaktyce. Ważna dla skuteczności profilaktyki jest współpraca między środowiskami naukowymi a praktykami działań profilaktycznych. Zgodnie z tym badacze powinni słuchać praktyków i uwzględniać ich potrzeby w swojej pracy, natomiast praktycy powinni realizować programy opracowane z wykorzystaniem dowodów naukowych, systematycznie monitorować przebieg i efekty swoich działań oraz przekazywać wnioski ze swoich doświadczeń badaczom.
- Istotny dla skuteczności działań profilaktycznych jest rozwój kompetencji osób zajmujących się profilaktyką. Warto przyjrzeć się skutecznym programom funkcjonującym w innych krajach, czego przykładem może być Model Czeski, który zawiera 4-stopniowe, obowiązkowe szkolenie z zakresu profilaktyki dla wszystkich, którzy się nią zajmują w szkołach oraz 4-stopniowe szkolenie profilaktyków.
- Samorządy województw poprzez pełnomocników ds. rozwiązywania problemów alkoholowych i współpracujące z nimi służby wojewódzkie powinny zapewniać koordynację realizacji wojewódzkich programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, udzielać pomocy merytorycznej i organizacyjnej samorządom gminnym oraz instytucjom i organizacjom pozarządowym działającym na terenie województwa, specjalizującym się w rozwiązywaniu problemów alkoholowych.
- Wojewódzkie programy profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych mają opierać się na lokalnej diagnozie, a wpisane w nie cele strategiczne i działania stanowić integralną część globalnych strategii rozwoju województw i być związane z celami stawianymi w dokumentach krajowych.
- Należy uwzględnić w tworzeniu programów profilaktycznych ocenę uczniów szkół. Ich opinia niejednokrotnie zdecydowanie różni się od proponowanych rozwiązań dotyczących profilaktyki. Przeprowadzone w ramach projektu badania pokazują konkretne oceny poszczególnych działań związanych z profilaktyką i zainteresowanie nimi wśród uczniów szkół.
- Ważne jest szersze włączenie do profilaktyki przemocy rówieśniczej elementów profilaktyki pozytywnej związanej z integracją zespołów klasowych i budowaniem więzi rówieśniczych. Badanie wykazało spor deficyty w tym zakresie przejawiające się wysokimi wskaźnikami bullyingu relacyjnego, który stanowi często podstawę dla innych, czynnych typów bullyingu (fizyczny, werbalny, cyber)
- Problematyka wiktymizacji elektronicznej (cyberbullying) okazała się być ważnym problemem. Powinna być ona traktowana nie w sposób izolowany ale jako element zintegrowanych programów profilaktyki przemocy rówieśniczej.
- Problematyczne używanie internetu stanowi poważny problem także w kontekście zjawisk towarzyszących, tj. działania nieetyczne przy wykorzystaniu sieci (np. oszukowanie przy odrabianiu prac domowych) oraz działania ryzykowne (ujawnianie fałszywych danych online). Wyraźna jest zatem potrzeba systematycznego poszerzania programów nastawionych na profilaktykę tradycyjnych zachowań ryzykownych o programy profilaktyki zachowań ryzykownych online.
- Istnieje konieczność rozwijania kompetencji profilaktycznych nauczycieli w nurcie profilaktyki pozytywnej, związanych z budowaniem zespołu klasowego i rozwiązaniach pozwalających na integrację z zespołem dzieci uczniów w obiektywny sposób „odmiennych”, ze szczególnym uwzględnieniem uczniów o ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w klasach ogólnodostępnych.
- Istnieje konieczność włączenia do treści programów profilaktycznych problematyki odpowiedzialnego korzystania z technologii informacyjno-komunikacyjnych. W szczególności należy tu w odpowiedni sposób zaprojektować zajęcia dotyczące prorozwojowego i prospołecznego wykorzystania internetu, cyberprzemocy oraz problematycznego wykorzystania internetu.
- Działania w obszarze niedostosowania społecznego i zagrożenia niedostosowaniem społecznym, szczególnie w części diagnostycznej, wymagają nie tylko umiejętności wychwycenia owych zagrożeń, ale i umiejscowienia ich w konkretnym środowisku. Ponieważ istnieje przypuszczenie, iż nie wszystkie osoby zajmujące się tym obszarem (w gminach, powiatach) mają kompetencje do sporządzania takich analiz bez wątpienia potrzebne są w tym zakresie szkolenia środowiskowe (powiat, kilka powiatów lub województwo), z ćwiczeniami praktycznymi i wskazywaniem miejsc (w sieci), gdzie dostępne są potrzebne dane, ale i materiały szkoleniowe.
- Korekt wymaga system finansowania zadań z obszaru profilaktyki. Obecne rozwiązania, mimo poprawności ustrojowej i przy poszanowaniu samorządności lokalnej, nie zawsze służą transparentności, w szczególności wydatków koniecznych w danym środowisku. Uprzednio sporządzone analizy wykazały, że lokalne władze nie zawsze są świadome wagi zagadnienia i przekładania się skutków zaniedbań na jakość życia w gminie (powiecie) oraz na potencjał podatkowy mieszkańców. Zagadnienie to wymaga uwypuklenia w materiałach dla gminnych urzędników.
- Niezbędne są szkolenia (dla urzędników gminnych, powiatowych, nauczycieli) nie tylko w zakresie technik i metod pracy z dziećmi i młodzieżą z inkryminowanych środowisk, ale też w obszarze wykorzystania rozwiązań prawnych (ustawy, rozporządzenia) w codziennej pracy, w czym mogliby uczestniczyć czynnie pracownicy poradni psychologiczno-pedagogicznych, kuratoriów oświaty, ośrodków pomocy społecznej i centrów pomocy rodzinie, służb penitencjarnych, policji i sądów.
- W dłuższej perspektywie należy rozważyć włączenie w te działania środków zagranicznych na poziomie poszczególnych województw, szczególnie w programach regionalnych jak i krajowych.
Materiały po panelu eksperckim:
- prof. Krzysztof Wojceiszek - Społeczno – kulturowe uwarunkowania szkolnych działań profilaktycznych. Rodzice i pracownicy szkoły
- prof. Antoni Jeżowski - Uwarunkowaniaekonomiczno-organizacyjne i prawno-administracyjne profilaktyki w Polsce
- dr Jakub Kołodziejczyk - Aktywność własna uczniów i ocena przydatności działań profilaktycznych
- dr Katarzyna Okulicz-Kozaryn - Profilaktyka jako dziedzina naukowa i praktyczna
- dr Grzegorz Kata - Poznawcze uwarunkowania zachowań problemowych młodzieży
- mgr Jolanta Terlikowska - Profilaktyka w praktyce - jakość programów profilaktycznych realizowanych przez samorządy lokalne